AQSh Davlat kotibi nomzodi Mark Rubio Jekson-Venik tuzatishni “eskirgan” deb atadi va uni bekor qilish kerakligini aytdi. Xo'sh, bu tuzatish nima? Agar u bekor qilinsa nima o'zgaradi? Bu haqda siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov Kun.uz’dagi ruknida gapirdi.
Amerikada kuch almashmoqda. AQShning saylangan prezidenti Donald Tramp 20-yanvar kuni lavozimiga kirishadi. Amerikaning yangi saylangan prezidentlari lavozimga kirishishdan oldin eng muhim davlat lavozimlariga nomzodlarni oldindan tayyorlaydi. Mark Rubio Trampning AQSh Davlat kotibi lavozimiga asosiy nomzodi. Mark Rubio yaqinda Markaziy Osiyo haqida muhim bayonot berdi. U Jekson va Venik tuzatmasini Markaziy Osiyo davlatlari bilan solishtirganda “eskirgan” deb atadi va uni butunlay yo‘q qilish tarafdori ekanini aytdi.
Ushbu tuzatish 1974 yilda, Sovuq urush avjida qabul qilingan. Ushbu tuzatish AQSh Savdo qonuniga kiritilgan. Ikki kongressmen Genri Jekson va Charlz Venik tashabbusi bilan ushbu tuzatish 1974 yilda Sovet Ittifoqidagi inson huquqlarining buzilishiga, jumladan, Sovet fuqarolarining erkin harakatlanishiga qarshi jazo chorasi sifatida kiritilgan.
O'sha paytda Sovet Ittifoqi ko'plab yahudiy millatiga mansub fuqarolarning Isroilga ko'chib kelishiga to'sqinlik qilgan. Qolaversa, boshqa davlatga ko‘chib o‘tmoqchi bo‘lganlar uchun bu huquqdan foydalanish qiyin. Ushbu tuzatish tufayli sovet mahsulotlariga tariflar bir necha marta oshadi va Amerika tovarlarining Sovet Ittifoqiga eksporti cheklanadi.
Bu Sovet Ittifoqiga asosan siyosiy va qisman iqtisodiy ta'sir ko'rsatdi. Buning bir qismi Sovet Ittifoqining asosiy iqtisodiy va savdo sheriklari sotsialistik mamlakatlar edi. Umuman olganda, Sovet Ittifoqi yalpi ichki mahsulotida tashqi savdoning ulushi unchalik katta emas, mutaxassislarning fikriga ko'ra, bu taxminan 5-6% ni tashkil qiladi.
1987 yilda Sovet Ittifoqi prezidenti Mixail Gorbachyov Isroilga ko'chib o'tishdagi to'siqlarni butunlay olib tashladi. 1991 yilga kelib, Sovet Ittifoqi butunlay parchalanib ketganda, ushbu tuzatish avtomatik ravishda yangi mustaqil mamlakatlarga tegishli bo'ladi. Shu bilan birga, 1994 yilda AQShning o'sha paytdagi prezidenti Bill Klinton ushbu tuzatishdan voz kechish vaqti kelganini aytdi.
Biroq, bu tuzatish hamon bir qator mustaqil davlatlar, jumladan, O‘zbekiston va Qozog‘istonga tegishli. Buning sabablari ko'p. Mark Rubiodan oldin AQShning avvalgi siyosatchilari va davlat kotiblari ko'pincha tuzatishni bekor qilish vaqti kelganini aytishgan.
Avvalo shuni aytish kerakki, ushbu tuzatish hozircha faqat ramziy shaklda. Aslida, Jekson-Venik tuzatishi AQShning O‘zbekiston yoki boshqa qo‘shni davlatlar bilan iqtisodiy-savdo va siyosiy munosabatlariga ta’sir qilmaydi. AQSh qonunlariga ko'ra, agar tuzatish to'liq kuchga kirsa ham, prezident va davlat kotibi tuzatish bilan yaratilgan sanksiyalardan bir yil yoki ma'lum bir muddatga voz kechish huquqiga ega va bu huquqdan ko'p marta foydalanilgan.
Ikkinchidan, bu tuzatish ko'rib chiqadigan inson huquqlari masalalari sobiq Sovet Ittifoqi tarixida mavjud bo'lgan. Bugun na O‘zbekiston, na boshqa MO davlatlari emigratsiya va emigratsiyaga to‘sqinlik qilmayapti. Albatta, mintaqa mamlakatlarida hamon inson huquqlari bilan bog‘liq muammolar va kamchiliklar mavjud. Ammo Jekson-Venik tuzatmasi ko'rinishidagi inson huquqlari masalalari bugungi kunda mintaqa mamlakatlarida mavjud emas. Mintaqadagi hech bir davlat sobiq Ittifoqdagidek totalitar xarakterga ega emas. Bundan tashqari, mintaqadagi umumiy tendentsiya qonuniy davlatni amalga oshirish va shakllantirishga qaratilgan.
Xo‘sh, Mark Rubioning ushbu tuzatishni bekor qilish haqidagi bayonoti avvalgi siyosiy yetakchilarnikidan nimasi bilan farq qiladi? Birinchidan, bu safar respublikachilar nafaqat prezidentlik, balki Senat va Vakillar palatasida ham ko‘pchilik o‘rinlarni qo‘lga kiritishdi.
Ya'ni, har qanday davlat kotibi bunday tashabbus bilan chiqsa, muxolif partiya loyihaga veto qo'yadi. Bu safar respublikachilar bu tashabbusni amalga oshirish uchun to‘liq vakolatga ega.
Qolaversa, bu tuzatish ma’qullangan taqdirda ham O‘zbekiston-AQSh munosabatlariga haqiqatan ham soya soladigan omil emas. Ehtimol, bu tuzatish Amerika byurokratiyasi o'zaro cheklov va raqobat tufayli juda katta, harakat qilish qiyin, ratsionallikdan uzoq boshqaruv modelini ifodalovchi tarixiy «relikt» ekanligini ko'rsatadi.
Kamoliddin Rabbimov,
siyosatshunos