Yevropa Ittifoqidan millionlab yevro ajratilganiga qaramay, Serbiya va Shimoliy Makedoniya xalqi hamon Yevropadagi eng iflos havodan nafas olmoqda.
Natasha Yanchic-Menkoski olti yashar qizi Petrani muntazam ravishda Skopyedagi bolalar o'pka klinikasiga olib boradi, u allergik rinit, ya'ni pichan isitmasi deb ham ataladi. Bu infektsiya bo'lishi mumkin, lekin ko'pincha bu havo ifloslanishi.
Natasha bir dasta tibbiy hisobotlarni ko'tarib, sabrsizlik bilan kutardi. «Bir yilda emas, bir necha oy ichida», dedi u.
Jahon banki ma'lumotlariga ko'ra, Shimoliy Makedoniyadagi havo ifloslanishi har yili 1350 ga yaqin odamning hayotiga zomin bo'ladi. Bolalar rivojlanayotgan tanalari va yuqori nafas olish tezligi tufayli eng zaif hisoblanadi.
Petra pediatri doktor Jelena Gijinowska Tasewska tushuntiradiki, PM10 zarralari – diametri 10 mikron yoki undan kam bo'lganlar – va PM2.5 zarralari «eng kichik bronxiolalar va alveolalarga kirib, bolalarda nafas olish kasalliklari, shu jumladan allergik rinitning kuchayishiga olib keladi. Bunday kasalliklarga chalingan bolalar soni ortib bormoqda.
«Bugungi kunda har bir bolada allergiya bor va havoning ifloslanishi allergiyani kuchaytiruvchi muhim omil hisoblanadi, ayniqsa issiq mavsumda», dedi Dzinowska Tasewska BIRN nashriga.
Petraning davolash klinikasi, Kozle bolalar nafas olish klinikasi Shimoliy Makedoniyadagi boshqa hukumat binolari kabi mazut bilan isitilishi istehzoli.
Qo'shni Serbiyada ham vaziyat xuddi shunday, u erda ifloslanish bo'yicha mutaxassis Deyan Lekichning aytishicha, shifoxonalar, maktablar va bolalar bog'chalari kabi ko'pchilik jamoat ob'ektlari hanuzgacha mazutdan foydalanadi. Shuningdek, u kichik va o'rta o'lchamdagi neft qozonlari zarracha moddalarning muhim manbalari ekanligini ta'kidladi.
«Belgraddagi Zvezdara shahridagi shahar shifoxonasi mazut bilan isitiladi va o'pka instituti uning yonida», dedi u.
Evropa Ittifoqiga qo'shilish haqida: «Hech qachon»
YeIning Skopyedagi delegatsiyasi maʼlumotlariga koʻra, 2013-yilgacha Shimoliy Makedoniyadagi ifloslanishning oldini olish, jumladan monitoring, havo sifati maʼlumotlarini boshqarish va qonunchilikka Yevropa Ittifoqi mablagʻlaridan 5,7 million yevro sarflangan.
2013-yildan beri Yevropa Ittifoqining yana 26,9 million yevro mablag‘i ajratildi yoki sarflandi, jumladan, poytaxt Skopye uchun 10 million yevro, shuningdek, mamlakatning ko‘p yillardagi eng ifloslangan shaharlari bo‘lgan Bitola, Tetovo va Kumanovo uchun. Pul neft qozonlarini bosqichma-bosqich tugatish va Skopyedagi markaziy isitish tizimini kengaytirishga qaratilgan.
Biroq, Shimoliy Makedoniya byudjeti Evropa Ittifoqiga a'zo bo'lish bo'yicha muzokaralar olib borish talabiga qaramay, atrof-muhitni muhofaza qilishga 0,5% dan kamroq mablag' ajratadi.
Nafaqadagi atrof-muhit vaziri, EXHTga amaldagi raislik davridagi iqlim o'zgarishi bo'yicha sobiq maxsus vakili Noser Nuredini shunday dedi: “Agar bizda havo shunchalik ifloslangan bo'lsa, Yevropa Ittifoqiga qo'shila olmaymiz.
2022 yilda vazirlik xodimi Nuredini Skopye havosini ifloslantirgan 17 ming kg ga yaqin xavfli chiqindilarni noqonuniy yoqib yuborishda ishtirok etgan. Moliya politsiyasi ayblovlariga ko‘ra, bu amaldor 7 ming yevroni o‘zlashtirgan. Voqea hozircha tergov qilinmoqda, ammo gumonlanuvchining ismi oshkor etilmagan.
Ayni paytda, NNT Ekologik xabardorlik assotsiatsiyasiga ko'ra, havo ifloslanishi Shimoliy Makedoniyada erta o'lim uchun asosiy xavf omillaridan biridir.
2021 yilgi hisobotida NNT Shimoliy Makedoniyada havo ifloslanishi tufayli har 100 000 kishiga 118 ta oʻlimni qayd etgan, bu esa dunyo boʻyicha oʻrtacha 86 tani tashkil qiladi.
“Shimoliy Makedoniyadagi havo ifloslanishi oqibatida o‘lim holatlarining 7 foizi 5 yoshgacha bo‘lgan bolalarda, 14 foizi esa 70 yoshdan oshgan odamlarda”, — deyiladi hisobotda.
«Ular hech narsa qilishmadi»
Serbiyaning Paratsin munitsipalitetidagi Popovac qishlog'i 2024 yil boshidan beri eng yuqori ifloslanish darajasiga ega bo'lgan kunlar soni bo'yicha sezilarli rekordga ega – iyun oyi holatiga ko'ra PM10 standartidan 94 kun yuqori.
Serbiyaning qayta tiklanadigan energiya va atrof-muhitni tartibga solish instituti yaqinda e'lon qilgan hisobotiga ko'ra, so'nggi to'rt yil ichida aholisi 500 dan kam bo'lgan qishloqda havo juda ifloslangan.
Bolqon mintaqasida real vaqt rejimida rasmiy ma'lumotlarni yig'ish uchun Lekich tomonidan ishlab chiqilgan x-Eco ilovasiga ko'ra, kamida 18 Serbiya munitsipaliteti 35 kunlik ifloslanish darajasidan oshib ketgan. Lekichning fikricha, qishda vaziyat yanada yomonlashadi.
“Biz muammoni ildizida hal qilmoqchi emasmiz”, dedi u. «Barcha moyli qozonlarning reestri yo'q va ularning qancha ekanligini hech kim bilmaydi.»
2021 yilda Serbiya hukumati 1300 ta neft quduqlari yopilishini e'lon qildi. Shuningdek, Belgrad Yerkovich nomidagi tibbiyot markazidagi qozonxona yopilishi aytilmoqda. Biroq, mavjud ma'lumotlarga ko'ra, u hali ham qo'llaniladi.
Tibbiyot markazi izoh berishdan bosh tortdi va BIRNni Belgrad elektr stansiyasiga havola qildi, bu shahar kotibiyatining ishi ekanini aytdi. Kotibiyat javob bermadi.
Lekichning qayd etishicha, qonunchilik bazasi takomillashgan, biroq uning ijrosi qoniqarsizligicha qolmoqda.
Atrof-muhit muammolariga e'tibor qaratgan norasmiy fuqarolik jamiyati guruhi Eko straza Atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligiga 2024 yil mayigacha Serbiyadagi neft qozonlarini yopishni talab qilib, petitsiya topshirdi.
«Havoning ifloslanishiga qarshi kurash vaqt talab qilsa-da, 12 oy ichida muammoni tezda hal qilish mumkin va birinchi qadam qozonlarni o'chirishdir», dedi Eco Straza asoschisi Bojan Simisich dizel bug'iga.
2022 yil dekabr oyida hukumat havo sifati milliy dasturi va 2022-2030 yillarga mo'ljallangan harakatlar rejasini qabul qildi, ammo u «o'shandan beri ular hech narsa qilmadilar» dedi.
BIRN Belgrad elektr stansiyasi, Belgrad shahar meriyasi, Atrof-muhit vazirligi va Energetika vazirligi bilan bog'landi, ammo javob olmadi.
Yevropa Ittifoqi: Serbiya o'z rejasini amalga oshirishi kerak
Yevropa Ittifoqining Serbiyadagi delegatsiyasi BIRN’ga 2009 yildan beri Serbiyada havo sifatini nazorat qilish uskunalari, mutaxassislar tayyorlash va “qurilish tizimlari”ga qariyb 9 million yevro sarmoya kiritganini aytdi.
Mazutr qozoniga kelsak, delegatsiya Evropa Ittifoqi Serbiya bilan «Biomassa II» dasturiga 10 million evro miqdorida grant ajratganini aytdi, bu «qazib olinadigan yoqilg'idan sakkizta markaziy isitish tizimining biomassa blokiga o'tishni ta'minlaydi». Blok, shuningdek, 2022–2030 yillarga mo‘ljallangan havo sifati dasturi va harakat rejasini ishlab chiqishda Serbiyani qo‘llab-quvvatladi.
“Endi Serbiya hukumati uni xalq manfaati uchun amalga oshirishni boshlashi muhim”, – deyiladi BIRN delegatsiyasi bayonotida.
“Yevropa Ittifoqining moliyalashtirishi elektr stantsiyalari va isitish kompaniyalari kabi havo ifloslanishining asosiy manbalariga yo'naltirilgan bo'lsa va biz changni kamaytirish va oltingugurtdan tozalashga sarmoya kiritgan bo'lsak-da, hali ham mahalliy darajada ko'p harakatlar va investitsiyalar, jumladan energiya tejashni amalga oshirish kerak. Bizni chora-tadbirlar kutmoqda.
Lekichning aytishicha, Serbiya bu masalani Yevropa Ittifoqi bosimisiz hal qilishi dargumon.
«Agar hech kim sog'lig'imizga g'amxo'rlik qilishimiz uchun bizga bosim o'tkazmasa, unchalik tashvishlanmasligimizga o'xshaydi», dedi u BIRN nashriga.
Astma, surunkali bronxit va erta o'lim
Boston Health Effects Institute (HEI) tomonidan 2022 yilda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, tashqi havodagi PM2.5 zarralari bilan bogʻliq oʻlimlarning uchdan bir qismidan koʻprogʻi qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi natijasida sodir boʻlgan.
OTM ma'lumotlariga ko'ra, havo ifloslanishi 2019 yilda Serbiyada o'limning ettinchi asosiy sababi bo'lib, butun mamlakat bo'ylab 12,700 kishining o'limiga sabab bo'lgan.
Atrof-muhitni tartibga solish va qayta tiklanadigan energiya instituti tomonidan o'tkazilgan Serbiyadagi havo sifati bo'yicha yaqinda o'tkazilgan tadqiqot Serbiyadagi har 10 o'limdan 1 tasi havo ifloslanishi bilan bog'liqligini aniqladi.
Sog'liqni saqlash bo'yicha ekspert Vlatka Matkovich shunday dedi: «Yuqori zarrachalar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar astma, surunkali bronxit va boshqa nafas olish kasalliklari, ayniqsa bolalar va qariyalarda ko'payishiga olib keladi.
«Aholining sog'lig'ini himoya qilish uchun chiqindilarni kamaytirish va havo sifatini yaxshilash bo'yicha kompleks chora-tadbirlar zarur.»
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, astma va surunkali obstruktiv o'pka kasalligi kabi nafas olish yo'llari kasalliklari, ayniqsa, shaharlarda qo'rqinchli darajada.
Alberto Gonsales Ortiz, Yevropa atrof-muhit agentligining havo sifati bo'yicha eksperti: «Shaharlarda, ayniqsa qish oylarida havoni ifloslantiruvchi muhim manba – bu turar-joylardagi isitish tizimlari». «Aholi zich joylashgan hududlarda zarrachalar emissiyasi sog'liq uchun salbiy ta'sirlar bilan aniq bog'liq.»
Matkovich, shuningdek, qish oylarida «vaziyat yomonlashishini» aytdi, chunki «havo ifloslanishi bilan bog'liq nafas olish muammolari tufayli» kasalxonaga yotqizish ko'payadi.
Belgraddagi Batut tibbiyot instituti o'tgan qishda bemorlarni qabul qilish holatiga izoh berish so'roviga javob bermadi.
Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Gʻarbiy Bolqondagi 26 ta shaharda PM2.5 bilan bogʻliq xarajatlar 2019 yilda 7,8 dan 9 milliard yevrogacha boʻlgan. Gʻarbiy Bolqonlarda havo ifloslanishining iqtisodiy yuki Yevropa Ittifoqining 27 ta davlatida koʻproq.
«Bu G'arbiy Bolqon aholisi o'z sog'lig'i bilan ifloslangan havo uchun qancha to'layotgani haqida ko'p narsani aytadi», dedi Matkovich.